Úsáideoir:Marcas.oduinn/Foilsithe/Briathra/180403

Briathra

Pearsa agus uimhir

• Céad, dara, tríú; uatha, iolra.
• Saor

Faíthe, modhanna and aimsirí

Foirmeacha réimnithe:

• Gníomhach
  • Táscach
    • Láithreach
    • Gnathláithreach
    • Caite
    • Gnáthchaite
    • Fáistineach
  • Coinníollach
  • Foshuiteach
    • Láithreach
    • Caite
  • Ordaitheach

Abairtí timchaintigh, bunaithe ar bí agus/nó ainm agus aidiacht briathra:

• Gníomhach, foirfe
• Céasta
  • Is féídir an fhaí chéasta a aistriú leis an saorbhriathar

Réimnithe

• Céad
  • Aonsiollach
    • Deirí ilghnéitheacha
    • Iarmhír -igh, m.s., nigh, léigh, dóigh
      • guta gearr nó gan ghuta: f-caol, t-caol, i -> í (ach amháín roimh t), m.s. nífeá, niteá
      • é: f-caol, t-caol, m.s. léifeá, léiteá
      • guta fada eile: f-leathan, t-caol, m.s. dhófá, dhóiteá
    • Comhbhriathra de bhriathra aonsiollacha

• • Ilsiollach
    • ‑áil: f-leathan, t-caol, m.s., sábhálfá, samháilteá
    • Ilsiollaigh ar leith eile (le leathnú nó coimriú)

• Dara
  • Ilsiollach, ach amháin iad atá sa chéad réimniú
  • Go háirithe le deirí:
    • ‑igh, ‑im, ‑ing
    • ‑il, ‑in, ‑ir, ‑is le coimriú.
• Neamrialta
  • Níl ann ach aon bhriathar déag atá neamhrialta i nGaeilge

Foirmeacha neamhspleácha is spleácha

Fréamhann na foirmeacha neamhspleácha is spleácha ó na foirmeacha neamhnasctha is cónasctha (do briathra simplí), agus foirmeacha prótatonach is deotratonach (do briathra coimpléascacha), mar a bhí ann le chéile sa tSean-Ghaeilge. Is ionann iad na foirmeacha do na briathra rialta go léir sa NuaGhaeilge. Feictear iad go soiléir ach amháin i gcuid de na haimsirí i roinnt de na briathra neamhrialta.

Ainmfhocail agus aidiachtaí

Ainmbhriathra

Tá an iomarca foirmeacha na n-ainmbhriathra i nGaeilge. Tá roinnt patrún ann, ach go leor eisceachtaí. Seo a leanas deirí na n-ainmbhriathra, i liosta aibítre, ach go gcuirtear na deirí fadghuta le chéile, agus na foirmeacha gan iarmhír ag an mbun.

• á, -é, -í, -ó, -ú
  • céad réímniú -igh
    • guta gairid no gan guta: nigh, ní
    • guta fada: leáigh, leá; pléigh, plé; dóigh, dó; súigh, sú
  • dara réimniú
    • igh + adh > ú: críochnaigh, críochnú
    • achain, achainí
    • éirigh, éirí
    • fiafraigh, fiafraí

• -ach
  • ceannaigh, ceannach

• -acht
  • fan, fanacht
  • imigh, imeacht

• -achtáil
  • mair, maireachtáil

• -adh
  • bris, briseadh
  • le leathnú: buail, bualadh

• -aidh
  • iarr, iarraidh

• -áil
  • tóg, tógáil
  • feic, feiceáil
  • go leor iasachtaí deireanaí: péint, péinteáil

• -ain
  • arg, argain

• -aíocht
  • tóraigh, tóraíocht

• -amh
  • léigh, léamh
  • déan, déanamh

• -an
  • lig, ligean

• -ch
  • glaoigh, glaoch

• -chan
  • beoigh, beochan

• -e
  • fair, faire
  • ith, ithe

• -im
  • tit, titim

• -int
  • inis, insint
  • tuig, tuiscint

• -t
  • briathra le -il, -in, -ir: imir, imirt

• -úint
  • lean, leanúint

• gan iarmhír
  • fás; ól; rith
  • briathra le -áil: sábháil

• gan iarmhír le leathnú
  • cuir, cur
  • siúil, siúl
  • ceangail, ceangal

Aidiachtbhriathra

Tá fréamh na haidiachta leathan nó caol, bunaithe ar an mbunfhocal. Is í an iarmhír bhunúsach ná ‑tə, atá inséimhithe, agus is leathan (a) nó caol (e) é an ə deireadh, i gcomhtheacht le fraomh na haidiachta. Dá bhrí sin, is é tacar na n-iarmhíreanna ná ‑ta, ‑tha, ‑te, ‑the. Tá rialacha cruthuithe glana ann, agus iad curtha i bhfeidhm go rialta le beagán eisceachtaí.

• Dara réimniú -im, -in, -ir (ah ní -il): leathnaítear an fraomh
• Dara réimniú -is: coimrítear an fraomh
• briathra le -igh: lig an gh ar lár, ag nochtadh an ghuta i
• dntls, th, gutaí: ní shéimhítear an iarmhír
  • le -th, -thte > te,
• briathra le -bh, -mh: bhth, mhth > f

Samplaí de réir na rialacha seo:

• foghlaim, foghlamtha
• oscail, oscailte
• inis, inste
• glan, glanta
• nigh, nite
• ith, ite
• scríobh, scríofa

Aidiachtbhriathra neamhrialta:

• beir, breith
• bí, bheith

Díochlaonadh na n-ainmbhriathra

Braitheann díochlaonadh na n-ainmbhriathra ar a gcomhthéacs. Agus iad ina sheasamh mar substainteach, diochlaontar iad le díochlaonadh an ainmfhocail a ghlactar leo. De ghnáth, is í inscne an ainmbhriathair ná príomhinscne an díochlaonta, ach tá eisceachtaí ann.

• céad díochlaonadh: ól (f), óil
• dara díochlaonadh: titim (b), titime
• tríú díochlaonadh: foghlaim (b), foghlama
• ceathrú díochlaonadh: ithe (f), ithe

Agus iad ina seasamh mar infinideach, díochlaontar iad le cabhair óna haidiachtbhriathra.

• ól, ólta
• titim, tite
• foghlaim, foghlamtha
• ithe, ite

Tá ainmbhriathra ann, ámh, a díochlaontar i gcónaí leis an aidiachtbhriathar, is cuma an comhthéacs.

• socrú, socraithe, socruithe

Copail

Níl ag an gcopail ach trí aimsir. Ní dhíoclaontear í.

• gníomhach láithreach (agus fáisteanach)
• gníomhach caite (and coinníollach)
• foshuiteach láithreach

Briathra uirseacha

Níl ann ach domán beag bhriathra uirseacha i nGaeilge, go suntasach:

• ar
• dar
• dóbair
• feadair

Is briathar uirseach í an chopail (féach thuas), de réir gach dealramh.

Teimpléidí Vicífhoclóra

• {{briath}}, gach réimniú

Naisc sheachtracha

• Regular Verbs ar Nualeargais
• Conjugating Regular Irish Verbs ar gaeilge.org
• Irish Verb Inflection, Paolo Acquaviva

Féach freisin

• Catagóir:Gaeilge
• Catagóir:Aguisíní Gaeilge
  • Catagóir:Briathra