Úsáideoir:Marcas.oduinn/Foilsithe/BriathraNeamhrialta/beo

Níl ann ach 11^[1] briathar neamhrialta sa Nua-Ghaeilge: abair, beir, bí, clois, déan, ith, faigh, feic, tabhair, tar, téigh.

Achoimre na bhfréamhacha neamhrialta

abair, deir, dúr, déar; rá
beir, rug, béar; breith
bí, tá, fuil, rabh, bei; bheith
clois, chuala
déan, rinne, dearna
faigh, fuair, gheobh
feic, chonaic, fac
ith, íos
tabhair, tug, tabhar
tar, tag, tháng, tioc; teacht
téigh, té, chua, deach, rach; dul

Modhanna agus aimsirí na bhfréamhacha neamhrialta

Tá briathar amháin ann (bí), agus sainfhréamh aige don táscach láithreach neamhspleách (tá).^[2]

Tá briathar amháin ann (bí) agus sainfhréamh aige don táscach láithreach spleách (fuil).

Tá sé bhriathar ann (abair, bí, déan, faigh, feic, téigh) agus sainfhréamhacha acu don táscach caite spleách, a ghlacann go léir leo míreanna réamhbhriathracha neamhphréitiríteacha (ní in ionad níor srl.).

Tá trí bhriathar ann (abair, deir, tabhair) a leathnaítear san táscach fáistineach agus modh coinníollach.

Tá briathar amháin ann (faigh) agus sainfhréamh neamhspleách aige san táscach fáistineach agus coinníollach.

Tá sé bhriathar ann (bí, clois, faigh, feic, tar, téigh) agus saorbhriathar le -thas acu. Leathnaítear an fréamh más gá. Séimhítear iad go léir ach amháin faigh (m.s., bhíothas, ach fuarthas).

Tá trí bhriathar ann (abair, tar, téigh) agus sainfhréamh acu don ainmbhriathar (rá, teacht, dul).

Treoir mhearthagartha na bhfréamhacha neamhrialta

Seo a leanas achoimre fhréamhacha neamhrialta na mbriathra neamhrialta Gaeilge.

Modhanna agus aimsirí^[3]			abair ^[4]	beir	bí	clois	déan	faigh	feic	ith	tabhair	tar	téigh
Táscach	láithreach	n-spl	deir ^[5]		tá						tug	tag	té ^[6]
	láithreach	spl	deir ^[5]		fuil ^[7] ^[8]						tug	tag	té ^[6]
	gnáthláithreach		deir								tug	tag	té
	caite	n-spl	dúr ^[9]	rug		chuala	rinne	fuair ^[10]	chonaic ^[10]		thug	tháng ^[11]	chua ^[12]
	caite	spl ^[13]	ní dúr	rug	ní rabh ^[14]	chuala	ní dhearna	ní bhfuair ^[15]	ní fhaca		thug	tháng ^[11]	ní dheach
	gnáthchaite
	fáistineach	n-spl	déar	béar	bei			gheobh ^[16]^[17]		íos	tabhar	tioc	rach ^[17]
	fáistineach	spl	déar	béar	bei			faigh ^[17]^[18]		íos	tabhar	tioc	rach ^[17]
Coinníollach		n‑spl	déar	béar	bei ^[19]			gheobh ^[17]		íos	tabhar	tioc	rach ^[17]
Coinníollach		spl	déar	béar	bei ^[19]			faigh ^[17]^[18]		íos	tabhar	tioc	rach ^[17]
Foshuiteach	láithreach		deir		rabh						tug	tag	té ^[20]
Foshuiteach	caite		deir		bei ^[21]						tug	tag	té
Ordaitheach ^[22]
Ainmbhriathar ^[23]			rá	breith	bheith	cloisteáil	déanamh	fáil ^[24]	feiceáil	ithe	tabhairt	teacht	dul
Aidiachtbhriathar			ráite	breithe		cloiste	déanta	fáilte	feicthe	ite	tugtha	tagtha	dulta

Sanasaíocht na mbriathra neamhrialta

Fréamhaíonn na foirmeacha neamhspleácha agus spleácha ó foirmeacha prótatonach is deotratonach na Sean-Ghaeilge (SGa).^[25]

Tá ocht bhriathar ann (abair, beir, bí, clois, feic, tabhair, tar, téigh) agus iad fréamhaithe ó dhá nó níos mó bunbhriathar.^[26] Níl an ach trí cinn (déan, faigh, ith) agus iad fréamhaithe ó bhunbhriathar amháin.

Tá trí bhriathar ann (abair, beir, tabhair) agus iad fréamhaithe (go iomlán nó i bpáirt) ó beirid na SGa.

Lig ainmbhriathar an bhriathair tar (teacht) tríd ó ainmbhriathar an bhriathair 'téigh' (a bhfuil a ainmbhriathar anois dul)

Briathar	Iarbhéarla	Meán-Ghaeilge	Sean-Ghaeilge		PrótaiCheilteach	PIE
Briathar	Iarbhéarla	Meán-Ghaeilge	form	roots	PrótaiCheilteach	root	translation
Teimpléad:l		Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:affix	Teimpléad:l	Teimpléad:l	carry
Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l ^{[e 1]}
Teimpléad:l	Teimpléad:l		Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	arrange

Teimpléad:l			Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	carry
Teimpléad:l			Teimpléad:l ^{[e 2]}	Teimpléad:affix	Teimpléad:l	Teimpléad:l	reach

Teimpléad:l			Teimpléad:l	Teimpléad:affix	Teimpléad:l	Teimpléad:l	become
Teimpléad:l			Teimpléad:l		Teimpléad:l	Teimpléad:l	stand
^{[e 3]} ^{[e 4]} Teimpléad:l			Teimpléad:l		Teimpléad:l	Teimpléad:l	see!
Teimpléad:l			Teimpléad:l ^{[e 5]}		cf Teimpléad:l
Teimpléad:l			Teimpléad:l		cf Teimpléad:l

Teimpléad:l			Teimpléad:l	This is a conflation of the following two.
			Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	listen
			Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	hear
chuala			Teimpléad:l ^{[e 6]}	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	hear

Teimpléad:l			Teimpléad:l ^{[e 7]}	Teimpléad:l < Teimpléad:affix	Teimpléad:l	Teimpléad:l	produce, beget
rinne	Teimpléad:l		Teimpléad:l ^{[e 8]}
dearna			Teimpléad:l ^{[e 9]}

Teimpléad:l		Teimpléad:l	Teimpléad:l ^{[e 10]}	Teimpléad:affix	Teimpléad:l	Teimpléad:l	take, hold
fuair			fuar
gheobhaidh			Teimpléad:l

Teimpléad:l ^{[e 11]}			Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	observe
chonaic			Teimpléad:l^{[e 12]}		Teimpléad:l	Teimpléad:l	see
faca			Teimpléad:l ^{[e 13]}		cf Teimpléad:l

Teimpléad:l			Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	eat
íosfaidh			Teimpléad:l ^{[e 14]}	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	eat

Teimpléad:l			Teimpléad:l	Teimpléad:l < Teimpléad:prefix	Teimpléad:l	Teimpléad:l	carry
tug			Teimpléad:l ^{[e 15]}	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	reach

Teimpléad:l			Teimpléad:l	Teimpléad:l < Teimpléad:prefix	Teimpléad:l	Teimpléad:l	reach, attain
tig			Teimpléad:l
tháinig			Teimpléad:l
tiocfaidh			Teimpléad:l
Teimpléad:l			Teimpléad:l ^{[e 16]}	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	go, climb

Teimpléad:l			Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	go, climb
Teimpléad:l	chuaidh	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:affix	Teimpléad:l	Teimpléad:l	lead
Teimpléad:l	deachaidh		Teimpléad:l ^{[e 17]}	Teimpléad:affix	Teimpléad:l	Teimpléad:l	lead
Teimpléad:l			Teimpléad:l ^{[e 18]}	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	go, move
Teimpléad:l			Teimpléad:l ^{[e 19]}	?	Teimpléad:l	Teimpléad:l	arrive

Notes

↑ perfect of as·beir (ro-form?).
↑ perfect, Teimpléad:lform, prototonic of beirid.
↑ See also Teimpléad:l.
↑ etymology 2 in this entry.
↑ 3rd sg, present subjunctive, Teimpléad:lform, prototonic of at·tá.
↑ cf. chuala on MacBain.
↑ present deuteronic of do·gní.
↑ perfect deuteronic of do·gní.
↑ perfect prototonic of do·gní.
↑ fo-gaib on eDIL.
↑ The f is prothetic, a misinterpretation of aic- as lenited *faic.
↑ perfect of ad·cí.
↑ perfect protonic of ad·ci.
↑ 1st sg future conjunct of ithid.
↑ prototonic do·uic, 3rd sg perfect deuteronic of do·beir.
↑ vn. of téit, later of do·icc.
↑ perfect prototonic téit.
↑ 3rd sg future absolute of téit.
↑ no SGa etymology in this entry; MacBain has doluid, with PIE etymology *leudho ("go"), at entry dol; cf Pret. 3 s. of do·tét on eDIL; dul on eDIL; also, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l here on Wiktionary.

Irregulars, in order of irregularity

clois, ith
- one irregular stem only
feic, déan
- distinct independent and dependent forms in past tense only
abair, beir, tabhair
- all derived from Old Irish Teimpléad:l
- broadened in indicative future and conditional
- verbal noun of abair is from a different verb root
faigh, tar, téigh
- multiple sources, and independent and dependent forms in various moods and tenses
bí
- in common with most other languages, the verb to be is the most irregular

Notaí

↑ Tá 22 iontráil ar [https:en.wiktionary.org/Category/Irish_irregular_verbs]] ag 20-Már-2018, ina measc foirmeacha malartacha agus comhfhocail
↑ De bharr sin, is sainiúil é an gnathláithreach rialta de bí
↑ Tenses are named and listed as per Wiktionary conjugation templates
↑ Ní shéimhítear na foirmeacha d-, agus iad tráth adeir, adúirt
↑ Is deir í an fhoirm scartha, 'sé sin, ní ghlacann iarmhír ‑eann le deir
↑ Is giorrúchán é téann de téigh + eann > téann
↑ Is giorrúchán é an diúltach níl de ní fhuil
↑ Fuaimnítear de ghnáth an ceisteach an bhfuil mar an fhuil
↑ Is í an fhoirm scartha ná dúirt
↑ ^10.0 ^10.1 Ní leathnaítear an fhréamh ach sa saorbhriathar le -thas
↑ Is í an fhoirm scartha ná tháinig (caol, g gan shéimhiú)
↑ Is í an fhoirm scartha ná chuaigh (caol)
↑ Luaite leis an mír dhiúltach chun aird a tharraingt ar na hathruithe/claocluithe tosaigh
↑ Is í an fhoirm scartha ná raibh
↑ Urraithe in ionad séimhithe
↑ Tá an fhréamh séimhithe de réir dúchais
↑ ^17.0 ^17.1 ^17.2 ^17.3 ^17.4 ^17.5 Gan f san iarmhír, m.s., gheobhaidh
↑ ^18.0 ^18.1 Urú le ní
↑ Is í an fhoirm scartha ná bheadh
↑ Coimriú de téigh + e > té
↑ Díochlaontar é le hiarmhíreanna an choinniollaigh, in ionad an gnáthchaite mar is gnách
↑ Tá na hordaitheacha ar chomhfhoirm leis na fréamhacha
↑ Tugtar gach hainm- agus aidiachtbhriathar (rangabháil chaite)
↑ faigh + áil > fáil
↑ Dependent and independent verb forms ar Wikipedia
↑ Tá dhá shampla ann sa Bhéarla: 'be' and 'go'

Naisc sheachtracha

Regular Verbs ar Nualeargais
Conjugating Regular Irish Verbs ar gaeilge.org
Irish Verb Inflection, Paolo Acquaviva
Minority Languages, Proceedings of the Irish Network in Formal Linguistics, Oct 2013

Féach freisin

Catagóir Aguisíní Gaeilge Briathra neamhrialta

[27] rfect of as·beir (ro-form?).

[28] rfect, Teimpléad:lform, prototonic of beirid.

[29] See also Teimpléad:l.

[30] etymology 2 in this entry.

[31] 3rd sg, present subjunctive, Teimpléad:lform, prototonic of at·tá.

[32] . chuala on MacBain.

[33] resent deuteronic of do·gní.

[34] rfect deuteronic of do·gní.

[35] rfect prototonic of do·gní.

[36] fo-gaib on eDIL.

[37] The f is prothetic, a misinterpretation of aic- as lenited *faic.

[38] rfect of ad·cí.

[39] rfect protonic of ad·ci.

[40] 1st sg future conjunct of ithid.

[41] rototonic do·uic, 3rd sg perfect deuteronic of do·beir.

[42] vn. of téit, later of do·icc.

[43] rfect prototonic téit.

[44] 3rd sg future absolute of téit.

[45] no SGa etymology in this entry; MacBain has doluid, with PIE etymology *leudho ("go"), at entry dol; cf Pret. 3 s. of do·tét on eDIL; dul on eDIL; also, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l here on Wiktionary.

[1] Tá 22 iontráil ar [https:en.wiktionary.org/Category/Irish_irregular_verbs]] ag 20-Már-2018, ina measc foirmeacha malartacha agus comhfhocail

[2] De bharr sin, is sainiúil é an gnathláithreach rialta de bí

[3] Tenses are named and listed as per Wiktionary conjugation templates

[4] Ní shéimhítear na foirmeacha d-, agus iad tráth adeir, adúirt

[5] Is deir í an fhoirm scartha, 'sé sin, ní ghlacann iarmhír ‑eann le deir

[6] Is giorrúchán é téann de téigh + eann > téann

[7] Is giorrúchán é an diúltach níl de ní fhuil

[8] Fuaimnítear de ghnáth an ceisteach an bhfuil mar an fhuil

[9] Is í an fhoirm scartha ná dúirt

[broad_autonomous_only"-10] 10.0 ^10.1 Ní leathnaítear an fhréamh ach sa saorbhriathar le -thas

[11] Is í an fhoirm scartha ná tháinig (caol, g gan shéimhiú)

[12] Is í an fhoirm scartha ná chuaigh (caol)

[13] Luaite leis an mír dhiúltach chun aird a tharraingt ar na hathruithe/claocluithe tosaigh

[14] Is í an fhoirm scartha ná raibh

[15] Urraithe in ionad séimhithe

[16] Tá an fhréamh séimhithe de réir dúchais

[no_f-17] 17.0 ^17.1 ^17.2 ^17.3 ^17.4 ^17.5 Gan f san iarmhír, m.s., gheobhaidh

[eclpisis_with_ní-18] 18.0 ^18.1 Urú le ní

[19] Is í an fhoirm scartha ná bheadh

[20] Coimriú de téigh + e > té

[21] Díochlaontar é le hiarmhíreanna an choinniollaigh, in ionad an gnáthchaite mar is gnách

[22] Tá na hordaitheacha ar chomhfhoirm leis na fréamhacha

[23] Tugtar gach hainm- agus aidiachtbhriathar (rangabháil chaite)

[24] faigh + áil > fáil

[25] Dependent and independent verb forms ar Wikipedia

[26] Tá dhá shampla ann sa Bhéarla: 'be' and 'go'

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[e 1]

[e 2]

[e 3]

[e 4]

[e 5]

[e 6]

[e 7]

[e 8]

[e 9]

[e 10]

[e 11]

[e 12]

[e 13]

[e 14]

[e 15]

[e 16]

[e 17]

[e 18]

[e 19]