Úsáideoir:Marcas.oduinn/Foilsithe/Réamhfhocal/180611

D'fhorbair na réamhfhocail díochlaonta ó chumasc an réamhfhocail neamhspleách leis an bhforainm sealbhach. Tá ann fosta tacar réamhfhocal neamh-dhíochlaonta.

Rialaíonn réamhfhocail simplí an tuiseal tabharthach (le cúpla eisceachtaí), agus réamhfhocail derived an gineadach.

Is féidir le réamhfhocail athruithe tosaigh a thionscnamh ar fhocail a leanann proceeding words.

Liostaí de réamhfhocail agus tionscnamh tuiseal

Sa NuaGhaeilge, rialaíonn pas gach réamhfhocal simplí an tuiseal tabharthach, agus ach cúpla a rialaíonn an cuspóireach.^[1] Rialaíonn réamhfhocail derived an gineadach genitive.

Is iad a leanas na réamhfhocail dhíochlaonta:^{[rfi 1]}

ag

as

chuig

de

do

faoi

fara

le

i

idir

^c, t

^{[rfi 2]}

ionsar

roimh

ó

thar

trí

um

Is iad a leanas na réamhfhocail neamh-dhíochlaonta:

^c

^c

^{[rfi 3]}

^c.

I measc réamhfhocail aon-fhoclach fréamhaithe ó ainmfhocail, gach a tionscnaíonn an tuiseal gineadach agus gach neamh-dhíochlaonta, tá a leanas:

cois

^g

fearacht

^g

tigh

^g

timpeall

^g

trasna

^g

Maidir leis an réamhfhocal 'chun'^g fréamhaítear é ó bhriathar, tionscnaíonn an gineadach, agus díoclaontar le foirmeacha an réamhfhocail chuig.

Tionscnaíonn gach nath réamhfhocail dhá-foclach^[2] an gineadach. Cruthaítear iad dtí ghnáth le comhcheangal de réamhfhocal agus ainmfhocal, m.s., ar nós, i ndiaidh, tar éis^[3] srl.

Paraidím

Uimhir	Pearsa	Iarmhír	Nótaí / Eisceachtaí
Uatha	1d	leathan + m	caol: ó/ua (uaim)
	2a	leathan + t	caol: do (duit), ó/ua (uait)
	3ú f	roinnt foirmeacha caola: + e: ag, chuig, roimh, um + is: fara, le, thar + d(h): ó/ua, trí fréamh: as, de, faoi fréamh athraithe: ar, do, i	leathan: as, do (dó), i (ann)
	3ú b	neamhghlórach + thi	rialacha litrithe faoi réir na rialach dntls: as, i(n) m(h) → m(h)thi > mpi: roimh (roimpi), um (uimpi) neamhrialta, báite th: ag (aici), le (léi) neamhrialta, curtha isteach s: thar (thairsti) eisceacht: fara (farae)
Iolra	1d	+ inn
	2a	+ ibh
	3ú	dhá fhoirm: + ibh: de, do neamhghlórach + thu: gach eile	siméadrachtaí le rialacha litrithe 3ú ua b thuas (fara i riail 3 san áireamh) eisceacht: le (leo)

Tábla díoclaonta

Pearsa	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l ^[4]	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l ^[5]	Teimpléad:l ^[6]	Teimpléad:l ^[7]	Teimpléad:l	Teimpléad:l ^[8]	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l
1d ua	agam	orm ^[9]	asam	chugam	díom	dom	faram	fúm	ionam	-	liom	uaim	romham	tríom	tharam	umam
2a ua	agat	ort	asat	chugat	díot	duit	farat	fút	ionat	-	leat	uait	romhat	tríot	tharat	umat
3ú ua f	aige	air	as	chuige	de	dó	farais	faoi	ann	-	leis	uaidh	roimhe	tríd	thairis	uime
3ú ua b	aici	uirthi ^{[rfi 4]}	aisti	chuici	di	di	farae	fúithi	inti	-	léi	uaithi	roimpi	tríthi	thairsti	uimpi
1d io	againn	orainn	asainn	chugainn	dínn	dúinn	farainn	fúinn	ionainn	eadrainn	linn	uainn	romhainn	trínn	tharainn	umainn
2a io	agaibh	oraibh	asaibh	chugaibh	díbh	daoibh	faraibh	fúibh	ionaibh	eadraibh	libh	uaibh	romhaibh	tríbh	tharaibh	umaibh
3ú io	acu	orthu	astu	chucu	díobh	dóibh	faru	fúthu	iontu	eatharthu	leo	uathu	rompu	tríothu	tharstu	umpu

Dhíochlaontar an réamhfhocal Teimpléad:l = Teimpléad:l + Teimpléad:l mar ar.
Baineann trí réamhfhocail sa chríochnaíonn le guta (le, fara, trí (ua. ach amháin)^[10]) úsáid an 3ú ua f roimh an alt, m.s. leis an....
Maidir le réamhfhocail a chríochnaíonn ar ghutaí (de, do, faoi, fara, i, le, ó, trí), coimtrítear iad fuair réir ranna cainte eile, go háirithe an t-alt.

Iarmhíreanna tríú pearsan

Tá an tríú pearsa de réamhfhocail shimplí SGa spleách ar tuiseal (cuspóireach agus tabharthach). Is neamhrialta iad na foirmeacha firinscneacha uatha ^[11], ach is so-oibrithe iad na hiarmhíreanna baininscneacha uatha, agus iolra:^[12]

3ú pear	cusp	tabh
uab	+ e	+ i
io	+ u	+ ib

Sa NGa, tá iarmhír + e sa 3ú uab ach amháin ag fara, cé nach réamhfhocal SGa é ar chur ar bith, ach seachas sin fréamhaithe ó ferr (.i. fearr, breischéim de maith). Glacann gach eile le + i mar chaighdeán.

Sa 3ú io, níl an iarmhír + ibh ach ag de agus do. Glacann na réamhfhocail eile mar chaighdeán le + u. Tá an 3ú io de le (leo) fréamhaithe go díreach ó leagan SGa.

Athruithe tosaigh

Éiginnte

Is féidir na réamhfhocail shimplí athraithe tosaigh a thionscnamh. Is ionann an paraidím sa NGa mar atá sa SGa, with a few exceptions:

na réamhfhocail "athruithe measctha": idir, ar, thar, gan
roimh

Athrú	Réamhfhocail
Gan athrú^∅	Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l; Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l
Análú^H	Teimpléad:l, Teimpléad:l
Séimhiú^L	Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l
Gan athrú i gcoiteanna, séimhiú in áirithe^∅L	Teimpléad:l,^[13] Teimpléad:l
Séimhiú i gcoiteanna, gabh athrú in áirithe^L∅	Teimpléad:l ^[14]
Urú^N	Teimpléad:l

Cinnte

Sa SGa, tionscnaíonn an t-alt 'in' athruithe faire réir teidil. San uatha, tionscnaíonn an cuspóir urú, agus an tabharthach séimhiú.

Díreach mar a d'fhorbair gramadach réamhfhoclach na NGa, scar na canúintí óna chéile. B'fhearr le Gaeilge na nUladh^[15] an séimhiú réamhfhoclach, agus na cinn eile, an t-urú cuspóireach.

Mar achoimre, do réamhfhocail a rialaíonn an tabharthach, le halt uatha:

Gaeilge na nUladh: séimhiú
Canúintí eile: urú, seachas:
- 'faoin, ón, sa': séimhiú (Gaeilge na Mumhan)
- 'den, don, san': séimhiú

Nótaí:

tá séimhiú faoi réir na rialach dntls
tá claonadh ag séimhiú t-próitéis a thionscnamh ar s, háirithe d'ainmfhocail bhaininscneacha, m.s., sa tsráid
tá claonadh ag urú gan bheith i réim ar d/t, m.s., ag an doras

Tábla sanasaíochta

Réamhfhocal	Meán-Ghaeilge ^[16]	Sean-Ghaeilge ^[17]	Prótai-Ceilteach	PIE
ag		Teimpléad:l ^{∅, p}	Teimpléad:l	?
Teimpléad:l ^{[ep 1]}		Teimpléad:l ^{L, a, p}	Teimpléad:l	?
		Teimpléad:l ^{∅, a, p}	Teimpléad:l	Teimpléad:l
		Teimpléad:l ^{N, p}	?	?
Teimpléad:l ^{[ep 2]}		Teimpléad:l ^{H, p} → ass	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l ^{H, a} → cuci ^[18]	?	Teimpléad:l
Teimpléad:l		Teimpléad:l ^{L, p} ^[19]	Teimpléad:l	?
Teimpléad:l ^{[ep 3]}^{[rfi 5]}		Teimpléad:l ^{L, p}	Teimpléad:l	?
Teimpléad:l		Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l		Teimpléad:l ^{L, a, p}	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l		Teimpléad:l ^{N, a, p}	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l		Teimpléad:l ^{L, a}	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l	Teimpléad:l + Teimpléad:l
Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l ^{H, a}	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l ^{H, a}	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l ^{[ep 4]}		Teimpléad:l ^{L, p} ^[20]	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l ^{[rfi 6]}		Teimpléad:l ^{N, p}	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l ^{[ep 5]}		Teimpléad:l ^{L, a} ^[21]	?	Teimpléad:l
Teimpléad:l		Teimpléad:l ^{∅, a}	?	Teimpléad:l
Teimpléad:l		Teimpléad:l ^{L, a}	Teimpléad:l	Teimpléad:l

Teimpléad:l		Teimpléad:l ^{L, a} ^[22]	?	Teimpléad:l
Teimpléad:l		Teimpléad:l ^{L, a}	Teimpléad:l	?
Teimpléad:l		Teimpléad:l ^{H, a} ^{[rfi 7]}	?	Teimpléad:l
Teimpléad:l ^{[rfi 8]}		?	?	?
Teimpléad:l		Teimpléad:l	Teimpléad:l ^[23]	Teimpléad:l
Teimpléad:l ^{[rfi 9]}		Teimpléad:l ^{∅, p}	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l ^[24]		Teimpléad:l ^{∅, a} ^{[rfi 10]}	?	?

Teimpléad:l		Teimpléad:l ^g ^[25]	?	?
Teimpléad:l		Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l ^{[rfi 11]}		Teimpléad:l ^{[rfi 12]}	?	?
Teimpléad:l		Teimpléad:l	Teimpléad:l	Teimpléad:l
Teimpléad:l		Teimpléad:l ^g	?	?
Teimpléad:l ^{[rfi 13]}		Teimpléad:l ^g ^[26]	?	?

Réamhfhocail eile:

Teimpléad:l ^{[ep 6]} < do
Teimpléad:l < de/do + ar
Teimpléad:l: athearraíocht bainte as modh foshuiteach láithreach ársa de tar

Réamhfhocail SGa eile:

Teimpléad:l ^{L, p}
Teimpléad:l: frithchiallach de Teimpléad:l; óna Teimpléad:l srl.

Nótaí

↑ Aitheanta fosta mar chomónta, nó ainmneach fiú (mar shampla ar en.Wiktionary).
↑ seachas go dtí
↑ Sa nath seo, is é an réamhfhocal Sean-Ghaeilge tar é seo, Nua-Ghaeilge thar, féach Teimpléad:R:DIL.
↑ Is é di bunfhréamh de (féach sanasaíocht thíos), mar sin díom srl.
↑ Is é fo, fu bunfhréamh faoi (féach sanasaíocht thíos), mar sin fúm srl.
↑ Coinníonn an n sa díoclaon, leathna mar ion-.
↑ Sa chaighdeán, níl foirmeacha sintéiseacha san uimhir uatha ag idir.
↑ Feictear an dá fhoirm sa SGa. Sa NGa, tá an réamhfhocail neamhspleách agus contractions bunaithe ar ó, agus an díoclaontadh ar ua-
↑ Athrú ortagrafach, a→o.
↑ Ar aghaidh leo ansin tríd an gcoill go mall
↑ Stifter, Lesson 18.1
↑ Níl ach cúpla eisceacht ar an bparaidím a leanas.
↑ Urú i ndathanna áirithe, m.s. ar ndóigh
↑ Séimhiú ach amháin le b/p, g/c, m, i.e., ní le d/t, f, s.
↑ maraon le Gaeilge na hAlban
↑ Tugtar leagan MGa ach amháin má tá difear suntasach idir í agus SGa.
↑ Tugann na forscripteanna /^{∅, L, H, N}/ le fios an t-athrú tionscanta; /^{a, g, p}/ na tuisil rialaithe.
↑ 3ú uaf de Teimpléad:l.
↑ 3ú uab de Teimpléad:l
↑ Ó Ghaeilge Ársa/Chianach Teimpléad:l
↑ Ón bhfoirm náid-ghrád PIE, *tr̥h₂-
↑ Foinsí an iarmhír -amhail > Teimpléad:l.
↑ Sanas míolta. Féach freisin um thuas.
↑ Tá ann réamhfhocal liteartha níos sine, Teimpléad:l.
↑ Foirm réamhchlaonach de Teimpléad:l (cf. dochum, tochim ar eDIL), ainmbhriathar de Teimpléad:l (cf eDIL)
↑ sic, cf Béarla bird.

Tagairtí sanasaíochta

↑ Sanas 1 san iontráil.
↑ Sanas 1 san iontráil.
↑ Sanas 2 san iontráil.
↑ Sanas 2 san iontráil.
↑ Sanas 2 san iontráil.
↑ Sanas 5 san iontráil

Iarratais eolais

↑ féach Prepositions ar Nualeargais, ar a maítear go rialaíonn i, thar agus trí an tuiseal cuspóireach.
↑ féach idir ar Nualeargais.
↑ ach féach Irish declension ar Wikipedia, a mhaíonn ainmneach.
↑ athrú ortagrafach?
↑ déanann an sanas tagairt do Teimpléad:inh; déanann an sanas ag Teimpléad:inh ámh, tagairt do Teimpléad:inh.
↑ luaitear SGa rem- ag an iontráil seo, ach nach bhfuil seo i ndáiríre re/ri + mo, mar a thugann an lua ProCel? Más fíor, tá an réamhfhocal NGa fréamhaithe ón 1d phearsa uatha SGa
↑ luaitear PIE *kom, ach féach chuig thuas .
↑ sonraí ar bith ar an bhfocal seo mar réamhfhocal. Féach is² ar Teanglann:FGB.
↑ tá iontráil neamhspleách de dhíth anseo, bunaithe ar Teimpléad:inh.
↑ gan iontráil SGa
↑ sanas ar bith san iontráil.
↑ cf eDIL?
↑ sanas ar bith san iontráil.

Teimpléid Wiktionary

Naisc sheachtracha

The History of the Prepositions ad Akerbeltz.
Prepositions ar Nualéargais.

Féach freisin

[1] Aitheanta fosta mar chomónta, nó ainmneach fiú (mar shampla ar en.Wiktionary).

[5] seachas go dtí

[6] Sa nath seo, is é an réamhfhocal Sean-Ghaeilge tar é seo, Nua-Ghaeilge thar, féach Teimpléad:R:DIL.

[7] Is é di bunfhréamh de (féach sanasaíocht thíos), mar sin díom srl.

[8] Is é fo, fu bunfhréamh faoi (féach sanasaíocht thíos), mar sin fúm srl.

[9] Coinníonn an n sa díoclaon, leathna mar ion-.

[10] Sa chaighdeán, níl foirmeacha sintéiseacha san uimhir uatha ag idir.

[11] Feictear an dá fhoirm sa SGa. Sa NGa, tá an réamhfhocail neamhspleách agus contractions bunaithe ar ó, agus an díoclaontadh ar ua-

[12] Athrú ortagrafach, a→o.

[14] Ar aghaidh leo ansin tríd an gcoill go mall

[15] Stifter, Lesson 18.1

[16] Níl ach cúpla eisceacht ar an bparaidím a leanas.

[17] Urú i ndathanna áirithe, m.s. ar ndóigh

[18] Séimhiú ach amháin le b/p, g/c, m, i.e., ní le d/t, f, s.

[19] raon le Gaeilge na hAlban

[20] Tugtar leagan MGa ach amháin má tá difear suntasach idir í agus SGa.

[21] Tugann na forscripteanna /^{∅, L, H, N}/ le fios an t-athrú tionscanta; /^{a, g, p}/ na tuisil rialaithe.

[24] 3ú uaf de Teimpléad:l.

[25] 3ú uab de Teimpléad:l

[29] Ó Ghaeilge Ársa/Chianach Teimpléad:l

[32] Ón bhfoirm náid-ghrád PIE, *tr̥h₂-

[33] Foinsí an iarmhír -amhail > Teimpléad:l.

[36] Sanas míolta. Féach freisin um thuas.

[38] Tá ann réamhfhocal liteartha níos sine, Teimpléad:l.

[40] Foirm réamhchlaonach de Teimpléad:l (cf. dochum, tochim ar eDIL), ainmbhriathar de Teimpléad:l (cf eDIL)

[44] sic, cf Béarla bird.

[22] Sanas 1 san iontráil.

[23] Sanas 1 san iontráil.

[26] Sanas 2 san iontráil.

[28] Sanas 2 san iontráil.

[31] Sanas 2 san iontráil.

[45] Sanas 5 san iontráil

[2] féach Prepositions ar Nualeargais, ar a maítear go rialaíonn i, thar agus trí an tuiseal cuspóireach.

[3] féach idir ar Nualeargais.

[4] ach féach Irish declension ar Wikipedia, a mhaíonn ainmneach.

[13] athrú ortagrafach?

[27] déanann an sanas tagairt do Teimpléad:inh; déanann an sanas ag Teimpléad:inh ámh, tagairt do Teimpléad:inh.

[30] luaitear SGa rem- ag an iontráil seo, ach nach bhfuil seo i ndáiríre re/ri + mo, mar a thugann an lua ProCel? Más fíor, tá an réamhfhocal NGa fréamhaithe ón 1d phearsa uatha SGa

[34] luaitear PIE *kom, ach féach chuig thuas .

[35] sonraí ar bith ar an bhfocal seo mar réamhfhocal. Féach is² ar Teanglann:FGB.

[37] tá iontráil neamhspleách de dhíth anseo, bunaithe ar Teimpléad:inh.

[39] gan iontráil SGa

[41] sanas ar bith san iontráil.

[42] cf eDIL?

[43] sanas ar bith san iontráil.

[1]

[rfi 1]

[rfi 2]

[rfi 3]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[rfi 4]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[ep 1]

[ep 2]

[18]

[19]

[ep 3]

[rfi 5]

[ep 4]

[20]

[rfi 6]

[ep 5]

[21]

[22]

[rfi 7]

[rfi 8]

[23]

[rfi 9]

[24]

[rfi 10]

[25]

[rfi 11]

[rfi 12]

[rfi 13]

[26]

[ep 6]