Aguisín:Briathra Neamhrialta Gaeilge

Níl ann ach 11^[1] briathar neamhrialta sa Nua-Ghaeilge: abair, beir, bí, clois, déan, ith, faigh, feic, tabhair, tar, téigh.

Achoimre fréamhacha neamhrialta

abair, deir, dúr, déar; rá
beir, rug, béar; breith
bí, tá, fuil, rabh, bei; bheith
clois, chuala
déan, rinne, dearna
faigh, fuair, gheobh
feic, chonaic, fac
ith, íos
tabhair, tug, tabhar
tar, tag, tháng, tioc; teacht
téigh, té, chua, deach, rach; dul

Modhanna agus aimsirí fréamhacha neamhrialta

Tá briathar amháin ann (bí), agus sainfhréamh aige don táscach láithreach neamhspleách (tá).^[2]

Tá briathar amháin ann (bí) agus sainfhréamh aige don táscach láithreach spleách (fuil).

Tá sé bhriathar ann (abair, bí, déan, faigh, feic, téigh) agus sainfhréamhacha acu don táscach caite spleách, a ghlacann go léir leo míreanna réamhbhriathracha neamhphréitiríteacha (ní in ionad níor srl.).

Tá trí bhriathar ann (abair, deir, tabhair) a leathnaítear san táscach fáistineach agus modh coinníollach.

Tá briathar amháin ann (faigh) agus sainfhréamh neamhspleách aige san táscach fáistineach agus coinníollach.

Tá sé bhriathar ann (bí, clois, faigh, feic, tar, téigh) agus saorbhriathar le -thas acu. Leathnaítear an fréamh más gá. Séimhítear iad go léir ach amháin faigh (m.s., bhíothas, ach fuarthas).

Tá trí bhriathar ann (abair, tar, téigh) agus sainfhréamh acu don ainmbhriathar (rá, teacht, dul).

Treoir mhearthagartha fréamhacha neamhrialta

Seo a leanas achoimre na bhfréamhacha neamhrialta na mbriathra neamhrialta Gaeilge.

Modhanna agus aimsirí^[3]			abair ^[4]	beir	bí	clois	déan	faigh	feic	ith	tabhair	tar	téigh
Táscach	láithreach	n-spl	deir ^[5]		tá						tug	tag	té ^[6]
	láithreach	spl	deir ^[5]		fuil ^[7] ^[8]						tug	tag	té ^[6]
	gnáthláithreach		deir								tug	tag	té
	caite	n-spl	dúr ^[9]	rug		chuala	rinne	fuair ^[10]	chonaic ^[10]		thug	tháng ^[11]	chua ^[12]
	caite	spl ^[13]	ní dúr	rug	ní rabh ^[14]	chuala	ní dhearna	ní bhfuair ^[15]	ní fhaca		thug	tháng ^[11]	ní dheach
	gnáthchaite
	fáistineach	n-spl	déar	béar	bei			gheobh ^[16]^[17]		íos	tabhar	tioc	rach ^[17]
	fáistineach	spl	déar	béar	bei			faigh ^[17]^[18]		íos	tabhar	tioc	rach ^[17]
Coinníollach		n‑spl	déar	béar	bei ^[19]			gheobh ^[17]		íos	tabhar	tioc	rach ^[17]
Coinníollach		spl	déar	béar	bei ^[19]			faigh ^[17]^[18]		íos	tabhar	tioc	rach ^[17]
Foshuiteach	láithreach		deir		rabh						tug	tag	té ^[20]
Foshuiteach	caite		deir		bei ^[21]						tug	tag	té
Ordaitheach ^[22]
Ainmbhriathar ^[23]			rá	breith	bheith	cloisteáil	déanamh	fáil ^[24]	feiceáil	ithe	tabhairt	teacht	dul
Aidiachtbhriathar			ráite	breithe		cloiste	déanta	fáilte	feicthe	ite	tugtha	tagtha	dulta

Sanasaíocht na mbriathra neamhrialta

Fréamhaíonn na foirmeacha neamhspleácha agus spleácha ó foirmeacha prótatonach is deotratonach na Sean-Ghaeilge (SGa).^[25]

Tá sé bhriathar ann (abair, bí, clois, feic, tabhair, téigh) agus iad fréamhaithe ó dhá nó níos mó bunbhriathar^[26]

Tá trí bhriathar ann (abair, beir, tabhair) agus iad fréamhacha (go iomlán nó i bpáirt) ó beirid na SGa.

Lig ainmbhriathar an bhriathair tar (teacht) tríd ó ainmbhriathar an bhriathair téigh (a bhfuil a ainmbhriathar anois dul)

Briathar	I léig	Meán-Ghaeilge	Sean-Ghaeilge		Prótai-Cheiltis	PIE		Nótaí fréimhe
abair		at·beir	*as·beir*	ess- +‎ beirid.	*bereti	*bʰer-	carry
deir	adeir	at·beir	*as·beir*
dúirt	adubhairt	dubart	*as·rubart*					foirfe de as·beir
rá	rádh		*rád*	ráidid	*rādī-	*reh₂dʰ-	arrange
beir			*beirid*		*bereti	*bʰer-	carry
rug			*·ruc*	ro·uic				foirfe de beirid.
bí			bí		*buyo-	*bʰuH-	become
tá			*at·tá*		*tāti	*steh₂-	stand
fuil			*fil*		*wel-	*wel-	see!	Féach freisin voici
raibh			*·roib*					fosh láithr 3ú uatha ro-foirm prótatonach de at·tá
beadh			*·biad*
clois			*cloisid*					Is vvv é seo...
			*coistid*	con·túaisi	*tawsos	*teh₂ws-	listen	... dóibh ...
			*clos*		*kloustā	*ḱlewst-	hear	... siúd dís.
chuala			*rochúala*					MacBain
déan			*·dénai*	dí- +‎ gníid	*gniyeti	*ǵenh₁-	produce, beget	láithreach deotratonach de do·gní
rinne			*do·rigni*	do·gní				foirfe deotratonach de do·gní
dearna			*·dernai					foirfe prótatonach de do·gní
faigh		fogbai	*fo- + gaibid*		*gabyeti	*gʰh₁bʰ-	take, hold
fuair	fuaghair
gheobhaidh			*gaibid*
feic			*·aicci*	ad·cí	*ad-kʷis-o-	*kʷey-	observe	Is próistéiseach é an f, míthuiscint de aic- mar *faic- séimhithe
chonaic			*ad·condairc*		*derk-	*derḱ-	see	de ad·cí
faca
ith			*ithid*		*ɸiteti	*peyt-	eat
íosfaidh			*·íss*		*ɸiɸitsāti	**		fáistineach 1d-uatha cónasctha de ithid
tabhair			*·tabair*	do·beir			carry	príomhfhoinse
tabhair				do·rat	*dāti	*deh₃-	give	foirfe de do·beirid
tug			*tuicc*					prótatonach de do·uic
tar			*do·icc*		*īnko-	*h₂neḱ-	reach, attain	deotratonach
tig			*·ticc*					prótatonach
tháínig			*·tánaic*					prótatonach
tiocfaidh			*ticfed*					prótatonach
teacht			*techt*					ainmbhriathar de téit , níos dearanaí de do·icc
téigh			*téit*		*tēgeti	*steygʰ-	go, climb
chuaigh		do-chuaidh	*do·choïd.*	do·cuat	*wedeti	*wedʰ-	lead	deotratonach
deachaigh			*·dechuid*					foirfe prótatonach de téit
rachaidh			*regaid*		*rigāti	*h₁ergʰ-	go, move	prótatonach
dul			*doluid*			*leudho	go	Mac Bain; pró nó deo?

Notaí

↑ Tá 26 iontráil ar en.wiktionary.org ag 03-Sam-2021, ina measc foirmeacha malartacha agus comhfhocail
↑ De bharr sin, is sainiúil é an gnathláithreach rialta de bí
↑ Ainmnítear agus liostaítear na haimsirí de réir teimpléid réimnithe ar Wiktionary réimniú
↑ Ní shéimhítear na foirmeacha d-, agus iad tráth adeir, adúirt
↑ Is deir í an fhoirm scartha, 'sé sin, ní ghlacann iarmhír ‑eann le deir
↑ Is giorrúchán é téann de téigh + eann > téann
↑ Is giorrúchán é an diúltach níl de ní fhuil
↑ Fuaimnítear de ghnáth an ceisteach an bhfuil mar an fhuil
↑ Is í an fhoirm scartha ná dúirt
1 2 Ní leathnaítear an fhréamh ach sa saorbhriathar le -thas
↑ Is í an fhoirm scartha ná tháinig (caol, g gan shéimhiú)
↑ Is í an fhoirm scartha ná chuaigh (caol)
↑ Luaite leis an mír dhiúltach chun aird a tharraingt ar na hathruithe/claocluithe tosaigh
↑ Is í an fhoirm scartha ná raibh
↑ Urraithe in ionad séimhithe
↑ Tá an fhréamh séimhithe de réir dúchais
1 2 3 4 5 6 Gan f san iarmhír, m.s., gheobhaidh
1 2 Urú le ní
↑ Is í an fhoirm scartha ná bheadh
↑ Coimriú de téigh + e > té
↑ Díochlaontar é le hiarmhíreanna an choinniollaigh, in ionad an gnáthchaite mar is gnách
↑ Tá na hordaitheacha ar chomhfhoirm leis na fréamhacha
↑ Tugtar gach hainm- agus aidiachtbhriathar (rangabháil chaite)
↑ faigh + áil > fáil
↑ Dependent and independent verb forms ar en.wikipedia.org
↑ Tá dhá shampla ann sa Bhéarla: be and go

Naisc sheachtracha

Minority Languages, Proceedings of the Irish Network in Formal Linguistics, Oct 2013

Féach freisin

[1] Tá 26 iontráil ar en.wiktionary.org ag 03-Sam-2021, ina measc foirmeacha malartacha agus comhfhocail

[2] De bharr sin, is sainiúil é an gnathláithreach rialta de bí

[3] Ainmnítear agus liostaítear na haimsirí de réir teimpléid réimnithe ar Wiktionary réimniú

[4] Ní shéimhítear na foirmeacha d-, agus iad tráth adeir, adúirt

[5] Is deir í an fhoirm scartha, 'sé sin, ní ghlacann iarmhír ‑eann le deir

[6] Is giorrúchán é téann de téigh + eann > téann

[7] Is giorrúchán é an diúltach níl de ní fhuil

[8] Fuaimnítear de ghnáth an ceisteach an bhfuil mar an fhuil

[9] Is í an fhoirm scartha ná dúirt

[broad_autonomous_only"-10] 1 2 Ní leathnaítear an fhréamh ach sa saorbhriathar le -thas

[11] Is í an fhoirm scartha ná tháinig (caol, g gan shéimhiú)

[12] Is í an fhoirm scartha ná chuaigh (caol)

[13] Luaite leis an mír dhiúltach chun aird a tharraingt ar na hathruithe/claocluithe tosaigh

[14] Is í an fhoirm scartha ná raibh

[15] Urraithe in ionad séimhithe

[16] Tá an fhréamh séimhithe de réir dúchais

[no_f-17] 1 2 3 4 5 6 Gan f san iarmhír, m.s., gheobhaidh

[eclpisis_with_ní-18] 1 2 Urú le ní

[19] Is í an fhoirm scartha ná bheadh

[20] Coimriú de téigh + e > té

[21] Díochlaontar é le hiarmhíreanna an choinniollaigh, in ionad an gnáthchaite mar is gnách

[22] Tá na hordaitheacha ar chomhfhoirm leis na fréamhacha

[23] Tugtar gach hainm- agus aidiachtbhriathar (rangabháil chaite)

[24] faigh + áil > fáil

[25] Dependent and independent verb forms ar en.wikipedia.org

[26] Tá dhá shampla ann sa Bhéarla: be and go

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]