Aguisín:Réamhfhocail Ghaeilge

D'fhorbair na réamhfhocail díochlaonta ó chumasc an réamhfhocail neamhspleách leis an bhforainm sealbhach. Tá ann fosta tacar réamhfhocal neamh-dhíochlaonta.

Rialaíonn réamhfhocail simplí an tuiseal tabharthach (le cúpla eisceachtaí), agus réamhfhocail derived an gineadach.

Is féidir le réamhfhocail athruithe tosaigh a thionscnamh ar fhocail a leanann proceeding words.

Liostaí de réamhfhocail agus tionscnamh tuiseal

Sa NuaGhaeilge, rialaíonn pas gach réamhfhocal simplí an tuiseal tabharthach, agus ach cúpla a rialaíonn an cuspóireach. Rialaíonn réamhfhocail derived an gineadach.

Is iad a leanas na réamhfhocail dhíochlaonta:

ag, as, chuig, de, do, faoi, fara, le, i, idir,^c, t ionsar, roimh, ó, thar, trí, um.

Is iad a leanas na réamhfhocail neamh-dhíochlaonta:

a, dar, gan^c, go^c, is, mar, os, seachas''^c.

I measc réamhfhocail aon-fhoclach fréamhaithe ó ainmfhocail, gach a tionscnaíonn an tuiseal gineadach agus gach neamh-dhíochlaonta, tá a leanas:

cois^g, fearacht^g, tigh^g, timpeall^g, trasna^g.

Maidir leis an réamhfhocal 'chun'^g fréamhaítear é ó bhriathar, tionscnaíonn an gineadach, agus díoclaontar le foirmeacha an réamhfhocail chuig.

Tionscnaíonn gach nath réamhfhocail dhá-foclach an gineadach. Cruthaítear iad dtí ghnáth le comhcheangal de réamhfhocal agus ainmfhocal, m.s., ar nós, i ndiaidh, tar éis srl.

Paraidím

Uimhir	Pearsa	Iarmhír	Nótaí / Eisceachtaí
Uatha	1d	leathan + m	caol: ó/ua (uaim)
	2a	leathan + t	caol: do (duit), ó/ua (uait)
	3ú f	roinnt foirmeacha caola: + e: ag, chuig, roimh, um + is: fara, le, thar + d(h): ó/ua, trí fréamh: as, de, faoi fréamh athraithe: ar, do, i	leathan: as, do (dó), i (ann)
	3ú b	neamhghlórach + thi	rialacha litrithe faoi réir na rialach dntls: as, i(n) m(h) → m(h)thi > mpi: roimh (roimpi), um (uimpi) neamhrialta, báite th: ag (aici), le (léi) neamhrialta, curtha isteach s: thar (thairsti) eisceacht: fara (farae)
Iolra	1d	+ inn
	2a	+ ibh
	3ú	dhá fhoirm: + ibh: de, do neamhghlórach + thu: gach eile	siméadrachtaí le rialacha litrithe 3ú ua b thuas (fara i riail 3 san áireamh) eisceacht: le (leo)

Tábla díoclaonta

Pearsa	ag	ar	as	chuig	de	do	fara	faoi	i/in	idir	le	ó/ua	roimh	tr	thar	um
1d ua	agam	orm	asam	chugam	díom	dom	faram	fúm	ionam	-	liom	uaim	romham	tríom	tharam	umam
2a ua	agat	ort	asat	chugat	díot	duit	farat	fút	ionat	-	leat	uait	romhat	tríot	tharat	umat
3ú ua f	aige	air	as	chuige	de	dó	farais	faoi	ann	-	leis	uaidh	roimhe	tríd	thairis	uime
3ú ua b	aici	uirthi	aisti	chuici	di	di	farae	fúithi	inti	-	léi	uaithi	roimpi	tríthi	thairsti	uimpi
1d io	againn	orainn	asainn	chugainn	dínn	dúinn	farainn	fúinn	ionainn	eadrainn	linn	uainn	romhainn	trínn	tharainn	umainn
2a io	agaibh	oraibh	asaibh	chugaibh	díbh	daoibh	faraibh	fúibh	ionaibh	eadraibh	libh	uaibh	romhaibh	tríbh	tharaibh	umaibh
3ú io	acu	orthu	astu	chucu	díobh	dóibh	faru	fúthu	iontu	eatharthu	leo	uathu	rompu	tríothu	tharstu	umpu

• Dhíochlaontar an réamhfhocal 'ionsar = i + ar' mar ar.
• Baineann trí réamhfhocail sa chríochnaíonn le guta (le, fara, trí (ua. ach amháin)) úsáid an 3ú ua f roimh an alt, m.s. leis an....
• Maidir le réamhfhocail a chríochnaíonn ar ghutaí (de, do, faoi, fara, i, le, ó, trí), coimtrítear iad fuair réir ranna cainte eile, go háirithe an t-alt.

Iarmhíreanna tríú pearsan

Tá an tríú pearsa de réamhfhocail shimplí SGa spleách ar tuiseal (cuspóireach agus tabharthach). Is neamhrialta iad na foirmeacha firinscneacha uatha , ach is so-oibrithe iad na hiarmhíreanna baininscneacha uatha, agus iolra:

3ú pear	cusp	tabh
uab	+ e	+ i
io	+ u	+ ib

Sa NGa, tá iarmhír + e sa 3ú uab ach amháin ag fara, cé nach réamhfhocal SGa é ar chur ar bith, ach seachas sin fréamhaithe ó ferr (.i. fearr, breischéim de maith). Glacann gach eile le + i mar chaighdeán.

Sa 3ú io, níl an iarmhír + ibh ach ag de agus do. Glacann na réamhfhocail eile mar chaighdeán le + u. Tá an 3ú io de le (leo) fréamhaithe go díreach ó leagan SGa.

Athruithe tosaigh

Éiginnte

Is féidir na réamhfhocail shimplí athraithe tosaigh a thionscnamh. Is ionann an paraidím sa NGa mar atá sa SGa, with a few exceptions:

• na réamhfhocail "athruithe measctha": idir, ar, thar, gan
• roimh

Athrú	Réamhfhocail
Gan athrúØ	ag, amhail, as, chuig, fara, gan, idir (“between”), seachas; chun, cois, fearacht, timpeall, trasna
AnálúH	go, le
SéimhiúL	de, do, faoi, idir (“both... and... ”), mar, ó, roimh, trí, um
Gan athrú i gcoiteanna, séimhiú in áiritheØL	ar, thar
Séimhiú i gcoiteanna, gabh athrú in áiritheLØ	gan
UrúN	i

Cinnte

Sa SGa, tionscnaíonn an t-alt in athruithe faire réir teidil. San uatha, tionscnaíonn an cuspóir urú, agus an tabharthach séimhiú.

Díreach mar a d'fhorbair gramadach réamhfhoclach na NGa, scar na canúintí óna chéile. B'fhearr le Gaeilge na nUladh an séimhiú réamhfhoclach, agus na cinn eile, an t-urú cuspóireach.

Mar achoimre, do réamhfhocail a rialaíonn an tabharthach, le halt uatha:

• Gaeilge na nUladh: séimhiú
• Canúintí eile: urú, seachas:
  • faoin, ón, sa: séimhiú (Gaeilge na Mumhan)
  • den, don, san: séimhiú

Nótaí:

• tá séimhiú faoi réir na rialach dntls
• tá claonadh ag séimhiú t-próitéis a thionscnamh ar s, háirithe d'ainmfhocail bhaininscneacha, m.s., sa tsráid
• tá claonadh ag urú gan bheith i réim ar d/t, m.s., ag an doras

Tábla sanasaíochta

Réamhfhocal	Meán-Ghaeilge	Sean-Ghaeilge	Prótai-Cheiltis	PIE
ag		oc Ø, p	*onkus	?
ar		ar L, a, p	*?are	?
		for Ø, a, p	*u?or	*upér
		íar N, p	?	?
as		a H, p → ass	*exs	*h
chuig	chuige	co H, a → cuci	?	*?óm
de		di L, p	*tu	?
do		do L, p
fara		ferr	*werros	*wers
faoi		fo L, a, p	*u?o	*upo
i		i N, a, p	*en	*h
idir		eter L, a	*enter	*h
ionsar	i + ar
le	re	fri H, a	*writ	*wert
	le	la H, a	*let-	*letos
ó		úa L, p	*awyos	*h
roimh		re N, p	*?r	*per
trí		trí L, a	?	*terh
thar		tar Ø, a
um		imm L, a	*ambi	*h
amhail		amail L, a	?	*sem
gan		cen L, a	*kina	?
go		co H, a	?	*?óm
is		?	?	?
mar		immar	*ambi	*h
os		úas Ø, p	*ouxsos	*h
seachas		sech Ø, a	?	?
chun		dochum g	?	?
cois		cos	*koxsa	*koks
fearacht		feracht	?	?
tigh		tech	*tegos	*tegos
timpeall		timchell g	?	?
trasna		tarsna g	?	?

Réamhfhocail eile:

• a < do
• dar < de/do + ar
• go dtí: athearraíocht bainte as modh foshuiteach láithreach ársa de tar

Réamhfhocail SGa eile:

• fíad ^{L, p}
• ís: frithchiallach de 'úas'; ó 'síos' srl.

Nótaí

Naisc sheachtracha

• The History of the Prepositions ad Akerbeltz.
• Prepositions ar Nualéargais.

Féach freisin

• Lárionad comhphobail
• Staidrimh

• Catagóir:Gaeilge
• Catagóir:Teimpléid Ghaeilge
• Catagóir:Aguisíní Gaeilge
• Catagóir:Gaeilge: réamhfhocail