Aguisín:Aidiachtaí Gaeilge

Tá trí dhíochlaonadh na n-aidiachtaí ann sa Ghaeilge, agus na tuisil chéanna ag gach ceann acu mar a bhfuil ag na hainmfhocail (ainmneach, gairmeach, ginideach, tabharthach). Géilleann na haidiachtaí do na hainmfhocail ó thaobh tuisil, iolrachta, agus inscne de.

Rangaítear na trí dhíochlaonadh de réir a ndéirí: consain; ‑úil, ‑ir; gutaí. Tá foirmeacha an ghinidigh uatha ar aon dul le foirmeacha díochlaonadh na n-ainmfhocal:

• 1d-fir le ainm-1d (caolú)
• 1d-bain le ainm-2a (+ e)
• 2a-bain le ainm-3ú (+ a)
• 3ú le ainm-4ú (neamhathraithe).

Cruthaítear na hiolraí de ghnáth leis an iarmhír ‑a. Meastar gur lag nó tréan iad i gcomhtheacht leis an ainmfhocal a cáilíonn siad, agus bíonn an riail chéanna i bhfeidhm ag an ginideach iolra: más lag an ainmfhocal, is ionann foirm na haidiachta agus an ainmneach uatha; más tréan an ainmfhocal, is ionann í agus an ainmneach iolra.

Coimrítear roinnt aidiachtaí an chéad dhíochlaonta sa gu‑bain, agus iolra. Agus caol an fhoirm ghinidigh seo, is caol chomh maith iolraí a lán dóibh siúd, agus infhilltear úd le + e.

Cruthaítear an bhreischéim (agus sárchéim) go rialta leis an gu-bain. Tá tacar beag ann de bhreischéimeanna neamhrialta. Déantar athruithe tosaigh ar aidiachtaí Gaeilge ach séimhiú amháin, i gcomhtheacht le patrún an ainmfhocail cháilithe. Séimhítear gach aidiacht cháilitheach. Ní bhíonn an "dentals"-riail i bhfeidhm.

Treoir mhearthagartha

		1d		2a		3ú
	Inscne	fir	bain	fir	bain	f & b
Uatha	Ainm	consan		‑úil, ‑ir		guta
	Gair	caol	-	-		-
	Gin	caol	+ e	-	+ a	-
	Tabh	-	caol	-		-
Ainmfhocal lagiolra	Ainm	+ a		+ a		-
	Gair	+ a		+ a		-
	Gin	-		-		-
	Tabh	+ aibh		+ aibh		-
Ainmfhocal tréaniolra	Ainm	+ a		+ a		-
	Gair	+ a		+ a		-
	Gin	+ a		+ a		-
	Tabh	+ aibh		+ aibh		-

Céad díochlaonadh

Críochnaíonn aidiacthaí an chéad díochlaonta le consain (ach amháin iad a bhfuil sa dara díochlanadh le ‑úil and ‑ir).

Cruthaítear an ginideach uatha firinscneach (gu-fir) de ghnáth trí chaolú an chonsain dheiridh, ach tá eisceachtaí ann (agus eisceachtaí in aghaidh na n-eisceachtaí). Is ar aon dul le dara díochlaonadh an ainmfhocail é an ginideach uatha baininscneach (gu-bain), 'sé sin, le hiarmhír ‑e. Cruthaítear an t-iolra de ghnáth leis an iarmhír ‑a, ach géilleann an ginideach don lag/tréan-riail, i gcomhthéacs leis an ainmfhocal cáilithe.

Aidiachtaí nach gcaolaíonn an gu-fir:

• -íoch
  • m.s., imníoch
• aonsiollach le ‑ch(t)
  • fliuch, nocht
  • ach amháin bocht
• aonsiollach le consain dúbailte ‑ll, ‑nn, ‑rr
  • m.s., mall, gann, cearr
  • ach amháin dall, donn, fionn
• na foirne:
  • amh, deas, leamh, mear, seang, searbh, tearc
  • cúng, tiubh, trom, tur.

Scríobhtar gu-bain aidiachtaí a chríochnaíonn le ‑ach (ilsiollacha) mar ‑aí < aighe.

Coimriú agus iolraí le + e

Agus gu-bain agus iolraí aidiachtaí an chéad díochlaonadh á chruthú, is minic a coimrítear gutaí gan béim orthu.

• folamh, gu-bain, breis foilmhe (ní *folaimhe), ai folmha
• ramhar, gu-bain, breis raimhre, ai ramhra

Coimrítear cúpla aidiacht san iolra, nach gcoimrítear sa ghinideach.

• bodhar, gu-bain, breis bodhaire, ai bodhra
• sleamhain, gu-bain, breis sleamhaine, ai sleamhna

Más caol í an fréamh, b'fhéidir gur caol fós é an t-iolra.

• íseal, gu-bain, breis, ai ísle
• láidir, gu-bain, breis, ai láidre
• Eisceachtaí (fréamh leathan, ach iolra fós le + e), mar shampla:
  • domhain, gu-bain, breis, ai doimhne
  • uasal, gu-bain, breis, ai uaisle

Is cás as cuimse é álainn, a chailleann siolla iomlán:

• álainn, gu-bain, breis, ai. áille.

Táblaí díochlaonadh

mór	Uatha		Lagiolra
	fir	bain	f & b
Ainm	mór	mhór	móra
Gair	mhóir	mhór	móra
Gin	mhóir	móire	mór
Tabh	mór	mhór	móra

ocrach	Uatha		Lagiolra
	fir	bain	f & b
Ainm	ocrach	ocrach	ocracha
Gair	ocraigh	ocrach	ocracha
Gin	ocraigh	ocraí	ocrach
Tabh	ocrach	ocrach	ocracha

fliuch	Uatha		Lagiolra
	fir	bain	f & b
Ainm	fliuch	fhliuch	fliucha
Gair	fhliuch	fhliuch	fliucha
Gin	fhliuch	fliche	fliuch
Tabh	fliuch	fhliuch	fliucha

ramhar	Uatha		Lagiolra
	fir	bain	f & b
Ainm	ramhar	ramhar	ramhra
Gair	ramhar	ramhar	ramhra
Gin	ramhair	raimhre	ramhar
Tabh	ramhar	ramhar	ramhra

Dara díochlaonadh

Is iad iarmhírenna aidiachtaí an dara díochlaonta ná ‑úil agus ‑ir.

Is ionann an ginideach uatha firinscneach (gu-fir) aidiachtaí an dara díochlaonta agus an ainmneach uatha, ós rud é gur caol iad i dtosach báire. Is ionann ginideach uatha baininscneach (gu-bain) na n-aidiachtaí agus tríú díochalanadh na n-ainmfhocal, 'sé sin, le hiarmhír ‑a. Cruthaítear na hiolraí leis an iarmhír ‑a, ach géilleann an ginideach an lag/tréan-riail, i gcáilíocht leis an ainmfhocal.

Tagann aidiachtaí le ‑úil ó (s)amhail an tSeanGhaeilge, ó thaobh sanasaíochta de.

Coimrítear na haidiachtaí le ‑ir agus cuirtear an iarmhír ‑a ann, mar shampla, deacair, gu-bain, ai deacra.

Táblaí díochlaonadh

suimiúil	Uatha		Lagiolra
	fir	bain	f & b
Ainm	suimiúil	shuimiúil	suimiúla
Gair	shuimiúil	shuimiúil	suimiúla
Gin	shuimiúil	suimiúla	suimiúil
Tabh	suimiúil	shuimiúil	suimiúla

deacair	Uatha		Lagiolra
	fir	bain	f & b
Ainm	deacair	dheacair	deacra
Gair	dheacair	dheacair	deacra
Gin	dheacair	deacra	deacair
Tabh	deacair	dheacair	deacra

Tríú díochlaonadh

Críochnáionn aidiachtaí an triú díochlanadh Ghaeilge le gutaí.

Ní athraítear deirí aidiachtaí an tríú díochlaonta ar chor ar bith.

Tábla díochlaonadh

crua	Uatha		Lagiolra
	fir	bain	f & b
Ainm	crua	chrua	crua
Gair	chrua	chrua	crua
Gin	chrua	crua	crua
Tabh	crua	chrua	crua

Aidiachtaí neamhrialta

Níl ann ach pas beag aidiachtaí neamhrialta sa Ghaeilge. Úsáidtear an foirm neamhrialta don bhreischéim.

• breá, gu-fir. breá, gu-bain. breá, ai. breátha
• te, gu-fir. te, gu-bain. te, ai. teo
• gearr, gu-fir. gearr, gu-bain. giorra, ai. gearra

Bresichéime neamhrialta

Cruthaítear na forimeacha breischéime leis an nginideach uatha baininscneach (gu-bain).

Níl ann ach beagán breischéim neamhrialta:

• beag, breis. lú
• breá, breis. breátha
• dócha, breis. dóichí
• dona, breis. measa
• fada, breis. faide, sia
• fogas, breis. foisce
• furasta, breis. fusa
• gearr, breis. giorra
• iomaí, breis. lia
• ionúin, breis. ansa
• maith, breis. fearr
• mór, breis. mó
• olc, breis. measa
• te, breis. teo
• tirim, breis. tirime, tiorma
• tréan, breis. tréise, tréine

Tá cúpla breischéim uireasach ann chomh maith:

• -, breis. neasa
• -, breis. túisce

Teimpléidí Vicífhoclóra

• {{aid.|díoc|gu fir|gu bain, breis|iol}}

Féach freisin

• Catagóir:Gaeilge
• Catagóir:Aidiachtaí Gaeilge