Aguisín:Ainmfhocail Ghaeilge

Tá cúig^[1] dhíochlaonadh na n-ainmfhocal ann sa Ghaeilge, agus ceithre thuiseal (ainmneach^[2], gairmeach, ginideach, tabharthach) ag gach aon acu, le foirmeacha uatha agus iolra.^[3] Samhlaítear deirí na n‑ainmfhocal le consain leathana agus caola;^[4] agus gutaí. Is iad saintréithe dheirí na dtuiseal ná leathnú agus caolú na gconsan, agus iarmhíre a chur leo.

Is é an tuiseal ginideach a leagann na díochlaonta amach^[5]. Tá saintréithe ag an tuiseal tabharthach uatha i roinnt de na díoclaontaí.^[6]

Tá iolraí lag más ionann an ginideach iolra agus an t‑ainmneach uatha; agus tréan más ionann an ginideach iolra agus an t‑ainmneach iolra. Cruthaítear lagiolraí le caolú na gconsan, nó leis an iarmhír ‑a^[7]. Faightear i measc iarmhír na dtréaniolraí ná ‑aí, ‑anna, ‑ta agus ‑acha^[8]^[9], agus roinnt beag ainmfhocal le ‑a/e agus coimriú.^[10]

Is neamhchaighdeánach é deireadh ‑aibh^[11] an tuisil thabharthaigh iolra, agus meastar gur iarbhéarla/canúnach é.

Is ionann foirm an ghairmigh agus an ainmneach sa dara go cúigiú díochlaonadh. Sa chéad díochlaonadh, is caol é san uatha agus leathan + a san (lag)iolra.

Tá dhá inscne sa Ghaeilge, firinscneach agus baininscneach. Tá inscne na n-ainmfhocal sna díochlaontaí pas beag measctha, ach tá glanphátrúin ann.^[12]

Déantar athruithe tosaigh ar ainmfhocail Ghaeilge.^[13]

An t-alt

Tá tábla cuimsitheach díoclaonta ann san iontráil don alt cinnte an, rialacha athruithe tosaigh san áireamh.

Mar shampla d'forbairt an ailt ón bPróta-Cheiltis, feictar a leanas an tuiseal ainmneach uatha firinscneach, le t-próitéis roimh ghuta: *sindos > *(s)ind > int → an t-.

Coinnítear an réamhfhocal taispeántach sin an 's' tosaigh Prótai-Cheiltise. Feictear an 's' freisin sna[!] giorrúcháin NuaGhaeilge den réamhfhocal i leis an alt: insan, sa(n), sna, chomh maith leis na foirmeacha canúnacha desna, dosna, ósna.

Níl alt éiginnte ann sa Ghaeilge.

Treoir mhearthagartha

		1d	2a	3ú	4ú	5ú
	Inscne	fir	bain ^[14]	fir ^[15] & bain ^[16]	fir & bain ^[17]	bain & fir ^[18]
Uatha	Ainm	leathan	consan	consan	guta ‑ín ^[19] consan	‑il, ‑in, ‑ir guta
	Gair	caol	- ^[20]	-	-	-
	Gin	caol	+ e ^[21]^[22]	+ a	-	leathan -(e)ach guta + ch, d, n
	Tabh	-	caol ^[23]	-	-	caolú an ghin
Lagiolraí ^[24]	Ainm	caol + a	+ a ^[7]	+ a ^[25]	+ a ^[26]	^[27]
	Gair	+ a	+ a	+ a	+ a
	Gin	-	leathan ^[28]	-	-
	Tabh	+ aibh ^[11]	+ aibh	+ a	+ a

Ainmfhocail neamhrialta

Is é saintréith gach díochlaonta ná an tuiseal ginideach. De réir an tsainmhínithe seo, níl ach pas beag ainmfhocal nach féidir a rangú, go suntasach:

Ainmfhocail ildíochlaonacha

Tá roinnt ainmfhocal ann, agus iad ball de níos mó ná aon díochlaonadh amháin. Tá idirdhealú le déanamh idir leaganacha díochlaonta stairiúla/canúnacha d'ainmfhocal éigin, agus comhainmneacha. Is dea-shampla den dara cás é eas (“sconna mór uisce ag titim le haill”) ón tSean-Ghaeilge es, agus eas (“ainmhí”) ón tSean-Ghaeilge nes.

Ní liosta uileghabhálach é seo a leanas.

Ainmfhocal	1d	2a	3ú	4ú	5ú	Leagan
aire				f, cúram	m, taoiseach
aireamh	m				m	treabhdóir
altóir			f		f
araí				f, cuma, dreach	f, srian
beatha				f	f
breitheamh	m				m
cistin		f			f
cleas	m		m	m, buíon
cnámh		m	m
cónra				f	f	crúb, cónra
cré				f	f
cruicéad	m (teanglann)			m (wiki)
cú				m	m
cuisle				f	f
dair			f		f
dún	m, str		m, wk
eas			m, str, titim uisce m, wk, ainmhí
eorna				f	f
féicheamh	m				m	creidiúnaí
gabha				m	m
méid		f, toirt		m, suim
rámh			m	m (rámha)
ráth			m, str, dún f, str, scoil, báire m, wk, bannaí
réal	m				f	sé phingin
ros	m, líon, éis lín		m, rinn chrannach
srón		f	f
talamh	m				f
úr	m, teaspach		m, fraochmhá

Notaí

↑ Is aicme dá gcuid féin iad na hainmbhriathra per se; agus iad substainteach, díochlaontar na hainmbhriathra de réir na rann canónta
↑ Is ionann an tuiseal cuspóireach agus an ainmneach ó thaobh foirme de, agus le chéíle tugtar scaití "comónach" orthu
↑ Faightear fós sa NuaGhaeilge rian d'fhoirmeacha déacha PIE, go háirithe tar éis dhá, agus (sa chaighdeán) le hainmfhocail an dara díochlaonta bos, bróg, cluas, cos agus lámh
↑ Sa bhéarlagair, coguasach
↑ De réir na tréithe seo, níl ann ach beagán ainmfhocal nach féidir a chur i réim, go sonrach bean, deirfiúr, Dia, leaba, lá, mí
↑ Go sonrach, 2a and 5ú (ach ní de réir an Chaighdeáin, ámh)
↑ ^7.0 ^7.1 Go hannamh, an leagan caol le ‑e; m.s., súil, ai. súile
↑ Leaganacha caola: ‑í, ‑eanna, ‑te, ‑eacha; is féidir ‑ta/te a shéimhiú go ‑tha/the
↑ Samhlaítear roinnt ainmfhocal agus deirí ainmfhocail le hiolraí áirithe, féach Irish Nouns
↑ m.s. briathar, io briathra, bráthair, io bráithre
↑ ^11.0 ^11.1 cf. Latin -ibus. Dá mba rud é go raibh *busannaibh ann, d'fhéadfaí é a thuiscint mar (omni)bus‑anna‑ibus
↑ m.s. Is firinscneach iad gach ainmfhocal sa chéad díochlaonadh
↑ Ní phléitear athruithe tosaigh a thuilleadh anseo. Wikitionary declension templates include bare and initial-mutated forms, in the context of the article
↑ Tá trí ainmfhocal fhirinscneacha sa dara díóchlaonadh: im, sliabh, teach
↑ Go háirithe iarmhíreanna -éir, -óir, úir (cf. Laidin -or)
↑ Go háirithe iarmhír ‑acht/‑aíocht; ainmbhriathra mar substainteach le ‑áil, ‑irt, ‑úint
↑ Ainmfhocail theibí a chríochnaíonn ar ghuta
↑ Ainmfhocail fhireanna teaghlacha, agus na horduimhreacha 20-90
↑ Firinscneach, ach amháin ainmneacha na gcailíní, m.s, Máirín
↑ Sa tábla seo, is é is brí le "-" ná gurb ionann an fhoirm agus an ainmneach uatha
↑ Sa tábla seo, is é is brí le "+" gur gá an consan roimhe a leathnú nó a chaolú, i gcomhtheacht leis an iarmhír. Sa chás seo (+ e), caolaítear consan leathan
↑ Feictear ginideach uatha le í, 'sé sin ‑(e)ach: í < ighe
↑ Go foirmiúil, an ginideach uatha gan an iarmhír -e
↑ Bíonn an fhoirm chéanna ag gach tuiseal tréaniolra
↑ Níl ach beagán lagiolraí sa 3ú díóchlaonadh
↑ Níl ach cúla lagiolra sa 4ú díóchlaonadh
↑ Tá roinnt ainmfhocal sa 5ú díochlaonadh le iolraí neamhrialta, agus is ionann an ginideach uatha agus iolra
↑ Eisceacht ó riail "lagiolra"; m.s., súil, gi súl
↑ Ar dtús, dearbh + siúr
↑ Déanta na fírinne, is ainmbhriathar é, agus leapa < leabtha
↑ Beagnach rialta, 5ú díochlaonadh, ach amháin gur leathan é deireadh na fréimhe, ‑úr

Teimpléid Vicífhoclóra

Vicífhoclóir:Teimpléid

{{s-f|focal|teanga|gan nasc|brí|...}}
{{s-t|focal|teanga|gan nasc|brí|...}}

{{ainm 1|gu|iol|au-}}
{{ainm 2|gu|iol|i-|t-|...}}
{{ainm 3|i|gu|iol|gi|...}}
{{ainm 4|i|iol|gu-|au-}}
{{ainm 5|i|gu|iol|lag|...}}
{{ainm nr|i|au-}}

NB bug in {{tmpl}}, doesn't reproduce any field with equals sign =, e.g.
- {{ainm 1|gu|iol|au=}}
- {{ainm 1|gu|iol}}
NB {{tmpl}} gives up after 4 fields
- {{ainm 2|gu|iol|i=|t=|au=}}
- {{ainm 2|gu|iol|i-|t-|...}}
The equivalent "temp" on the EN site does not have these problems

Catagóirí

Naisc sheachtracha

An Caighdeán Oifigiúil, 2017
A Grammar of the Irish Language, O'Donavan, 1845
Gramadach na Gaeilge ar Nualéargais
Irish declension ar Wikipedia
Irish declension ar WikiBooks, le ceachtanna
Declension overview and guesser ar Nualéargais
Acoimre díochlaonta Gaeilge ar Project Gutenberg

Féach freisin

[1] Is aicme dá gcuid féin iad na hainmbhriathra per se; agus iad substainteach, díochlaontar na hainmbhriathra de réir na rann canónta

[2] Is ionann an tuiseal cuspóireach agus an ainmneach ó thaobh foirme de, agus le chéíle tugtar scaití "comónach" orthu

[3] Faightear fós sa NuaGhaeilge rian d'fhoirmeacha déacha PIE, go háirithe tar éis dhá, agus (sa chaighdeán) le hainmfhocail an dara díochlaonta bos, bróg, cluas, cos agus lámh

[4] Sa bhéarlagair, coguasach

[5] De réir na tréithe seo, níl ann ach beagán ainmfhocal nach féidir a chur i réim, go sonrach bean, deirfiúr, Dia, leaba, lá, mí

[6] Go sonrach, 2a and 5ú (ach ní de réir an Chaighdeáin, ámh)

[weak_slender_e-7] 7.0 ^7.1 Go hannamh, an leagan caol le ‑e; m.s., súil, ai. súile

[8] Leaganacha caola: ‑í, ‑eanna, ‑te, ‑eacha; is féidir ‑ta/te a shéimhiú go ‑tha/the

[9] Samhlaítear roinnt ainmfhocal agus deirí ainmfhocail le hiolraí áirithe, féach Irish Nouns

[10] .s. briathar, io briathra, bráthair, io bráithre

[dpl_aibh-11] 11.0 ^11.1 cf. Latin -ibus. Dá mba rud é go raibh *busannaibh ann, d'fhéadfaí é a thuiscint mar (omni)bus‑anna‑ibus

[12] .s. Is firinscneach iad gach ainmfhocal sa chéad díochlaonadh

[13] Ní phléitear athruithe tosaigh a thuilleadh anseo. Wikitionary declension templates include bare and initial-mutated forms, in the context of the article

[14] Tá trí ainmfhocal fhirinscneacha sa dara díóchlaonadh: im, sliabh, teach

[15] Go háirithe iarmhíreanna -éir, -óir, úir (cf. Laidin -or)

[16] Go háirithe iarmhír ‑acht/‑aíocht; ainmbhriathra mar substainteach le ‑áil, ‑irt, ‑úint

[17] Ainmfhocail theibí a chríochnaíonn ar ghuta

[18] Ainmfhocail fhireanna teaghlacha, agus na horduimhreacha 20-90

[19] Firinscneach, ach amháin ainmneacha na gcailíní, m.s, Máirín

[20] Sa tábla seo, is é is brí le "-" ná gurb ionann an fhoirm agus an ainmneach uatha

[21] Sa tábla seo, is é is brí le "+" gur gá an consan roimhe a leathnú nó a chaolú, i gcomhtheacht leis an iarmhír. Sa chás seo (+ e), caolaítear consan leathan

[22] Feictear ginideach uatha le í, 'sé sin ‑(e)ach: í < ighe

[23] Go foirmiúil, an ginideach uatha gan an iarmhír -e

[24] Bíonn an fhoirm chéanna ag gach tuiseal tréaniolra

[25] Níl ach beagán lagiolraí sa 3ú díóchlaonadh

[26] Níl ach cúla lagiolra sa 4ú díóchlaonadh

[27] Tá roinnt ainmfhocal sa 5ú díochlaonadh le iolraí neamhrialta, agus is ionann an ginideach uatha agus iolra

[28] Eisceacht ó riail "lagiolra"; m.s., súil, gi súl

[29] Ar dtús, dearbh + siúr

[30] Déanta na fírinne, is ainmbhriathar é, agus leapa < leabtha

[31] Beagnach rialta, 5ú díochlaonadh, ach amháin gur leathan é deireadh na fréimhe, ‑úr

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]